A loving book called ‘kaffertjie’
BOOKS & LEISURE November 2006
Krisjan Fourie spent two full days talking to Johan Engelbrecht – author of this controversial novel.
“It takes courage to commit your thoughts to paper when you are burdened with the responsibility to tell a story with such beautiful implications. It humbled me again and again.”
Last winter I helped chaperone a neighbour’s party for 300 teenagers in Jozi. In a brave moment, I asked a 14-tear-old Zulu laaitie whether he’d ever been a victim of racial hatred.
“I’ve never been called a kaffir, and that word has no meaning to me …” he lazily reacted, clutching his iPod while sharing music with a Chinese friend.
Yet, this six-letter word is the holistic bag swelled with 40 years of salt. Salt that corroded our country’s wombs, tombs and wounds. The ‘k’-word may even epitomise the sum of all (racial) fears. Even old dogs react to it.
This is the spark that ignited Johan Engelbrecht’s inspi-ration. He describes himself as a storyteller and not a writer. This particular story only has one chapter. Behind the pages hides an IQ with an emotional dimension far greater than a first glance at the cover would ever be able to capture.
“Since my return from the Netherlands three years ago, I realised that South Africans had moved on. In their minds; most whites are living in Tuscany, the youth however live in America, and nobody has the nerve too tell them it is actually cool to be African!” he says with open understanding eyes.
The general concept of ‘kaffertjie’ is simple. It has impact and truth that are sure to fuel debate.
“Under Apartheid, fear and loathing were used to build a shallow, ignorant hatred of blacks. The average white man and woman were brainwashed by the entire system, and Afrikaans was held ransom by politicians. In ’kaffertjie’ I embrace the volatile time leading up to South Africa’s transition to democracy in an honest and, at times, humorous way,” he says. “I tried to set a challenge for the future by reflecting on a beautiful incidence of compassion, where a conservative white couple’s inherent humanity is restored by freeing themselves from the indoctrination of racism.”
According to Engelbrecht, an artificial group hug is currently fooling South Africans into believing that everything is okay. This is clearly addressed when first you read the book. But with the second read it becomes a real tear-jerker. So keep those tissues ready.
“I would say apart from addressing our prejudices and racism, the most current issue addressed in ‘kaffertjie’ would be cross-racial adoption and middle class fostering of orphans in our country. AIDS has left us with a situation where thousands of children are raising each other, without affection and guidance,” he says. “We have the making of a seriously dysfunctional society. The impact is hardly imaginable. It has gone beyond the responsibility of the government. We are all accountable.”
As far back as 1991 the racial integration debate sur-rounding foster parents has highlighted a new problem on a new agenda. This generation of ‘weeskinders’ (orphans) only have themselves and their own set of rules. Latest statistics show that in Soweto—alone—380 000 children are living without parents. This problem is growing, and the book asks whether our society is prepared to deal with this time-bomb.
Engelbrecht recons the best way to deal with this issue is by not judging a person on the base of his or her colour. Readers should therefore not judge this book by its cover.
“Considering that classification according to skin colour was the basis of Apartheid, and because of that single external quality, the person within was disregarded, I fear that because of its title and appearance my book would be judged –without prior knowledge—in a similar way. The title is the key to the story. Whatever emotion it evokes within you, will be the door it opens for you!” he stresses.
“We cannot deny history either. The system, since colonial times had used whatever means to dehumanise those they enslaved and the word ‘kaffir’ was only one of many tools used by whites to prove their self-claimed superiority,” continues Engelbrecht.
Until 1994, 17 pages in the Afrikaans dictionary listed words starting with ‘kaffir’. It always referred to something inferior. The diminutive “tjie” when added to words in Afrikaans can often denote affection. But, undeniably it remains a contradiction in terms!”
The unique, blunt and eloquent way in which the book is written and the story told, is proof that even after Apartheid, Afrikaans is not a dying language. In fact, the Afrikaans-speaking community might be most accepting of the book.
Nobody escapes his visor in this technicolour black and white movie.
“The people who used this word could in all other ways be God fearing respectable people too. That is the ambiguity I examine in my novel. I do however realise that the title would entice racists. Black and white …”
Engelbrecht describes the project as one of the most difficult things he has ever had to do.
“It takes courage to commit your thoughts to paper when you are burdened with the responsibility to tell a story with such beautiful implications. It humbled me again and again.”
“I have overcome an enormous hurdle and silenced all the voices in my head that told me I could not write. I have been blessed with another talent. I have a lot to learn.”
His book came at the right time. A perfect gap in an imperfect universe, where potential and possibility are the only solutions.
‘kaffertjie’ had to be written in Afrikaans as the language issues surrounding its survival in post-Apartheid South Africa is one of the main themes. Afrikaans people will find the story, the situations and the mentality of the characters, instantly recognisable,” he says.
“I tried to simplify the story and recreate the history of the period in such a way that even, I believe, a 14-year-old child could be able to enjoy the storyline and at the same time critically examine our recent history. We need to learn from it, so that we will not replicate our mistakes; ‘kaffertjie’ should become part of the curriculum.”
The latent concepts (like the entire content of the ‘hoenderhok’ [chicken coop] ending up in the deep-freeze) combined with hysterical scenes, might cause you to cremate the roast. Once you pick it up it is like that first tartrazine-laced Pringle.
I could not resist asking Engelbrecht if his own book changed him.
“Since I decided not to compromise my title, I knew that I would be held accountable. I had to re-evaluate my entire upbringing, education and religious training only to discover that a large part of it was an unadulterated lie. I needed to make peace with that,” he says. “I had to examine and re-examine my own feelings and actions towards people of all race, colour, creed and religion. I am now accountable. I cannot blame. I created the Grandmother to ask all the questions, and confess her ignorance on our behalf.”
The future prospects of the book are looking good. Engelbrecht believes it should be translated into English. English whites who also lived the good (and the bad) life of Apartheid must get a taste of this novel
“Translation is a must. Primarily to make it available to South Africans who might feel excluded from the content. It would also make it accessible to the rest of the world. It is a story of hope, and might generate support for our children in need.”
The story originated as a concept for a film. Engelbrecht developed a script and had a Dutch producer interested in the film in 2001. Although everyone agreed that the film should be made in Afrikaans they made suggestions that he felt, at the time, would undermine the integrity of the story.
“They did not understand the concept that you could manipulate the minds of an entire nation by instilling fear. Times have changed since then. A friend suggested I should write the novel and then revisit the film idea. It almost became the book based on the film and not the other way around,” Engelbrecht says. “I think the power of this book lies in its honesty, simplicity and its authenticity and I would like the film to reflect that. It could be the ‘Colour Purple’ of South Africa, who knows?” he predicts with hope in his voice.
These future prospects are already on the table.
“With ‘kaffertjie’ as a point of departure I’d look at other contentious topics and shed light on it without reservation. The truth is very liberating …”
Since interviewing this unusual storyteller, I have been haunted by two questions:
Firstly: Was it some twisted prerequisite that this talented artist had to look for landmines, see friends dying and survive a mortar attack in the border war, before fate allowed him to write this book?
Secondly: Has ‘kaffertjie’ become his own personal war; is that why he chose to join the army of words?
I read ‘kaffertjie’ in a Melville coffee shop in one single session. The morning traffic moving from right to left, later changed to a sunset rush in the opposite direction. I completely forgot to drink my pot of Rooibos. I tipped the waitress R50.
Buy this book and find a spot. Absorb the pages. But prepare your South African heart to be changed by the simple story of a little boy.
kaffertjie’ (Afrikaans)
By Johan Engelbrecht
Reviews: Books & Leisure May 2007
Review written by Marguerite Cox
If ever I judged a book by its cover, this was it! The title is controversial, emphasised by the whimsical dark eyes staring from the chocolate-brown cover. My desire to read the book was compounded by the interview with the author in the first issue of ‘Books & Leisure’ and a review in ‘Beeld’ newspaper by Christa Smuts.
To me, the strength of the book lies in the portrayal of contemporary Afrikaans urban society, confused and threatened by the ‘New South Africa.’
Since 1948, and even before that, white South Africans and Afrikaans-speakers in particular had been brought up to fear those elements that could pose a threat to culture and language – Communism, Catholicism and the ‘K’ word, ‘die swart gevaar’ and the black people who form the majority of our population.
The protagonists of the novel are the childless couple Paul and Esther de Villiers, who foster Tossie, a black child. They are typical Calvinistic, conservative West Rand Afrikaners – hard-working, honest, paternalistic, strait-laced, with a high regard for family values and traditions.
Engelbrecht’s description of Sunday get-togethers, family relationships and social norms reflect his deep love for his people. He is often humorous but never unkind. Despite the indoctrination of the Apartheids regime and ‘lager’ vision of Paul de Villiers in particular, the Afrikaners are portrayed as real people, capable of acts of extreme compassion and generosity as well as prejudice and rigidly conforming to laws of church and state.
Paul and Ester come to love Tossie without reserve; their love for the child makes them colour-blind. Fortunately for them he turns out to be highly intelligent, affectionate, good-looking and fun loving.
He is apparently quite happy to hide in a wardrobe when visitors arrive and to call his foster-parents ‘Baas Paul’ and ‘Mies Esther’ (instead of his customary ‘Liefie’ and ‘Ma’) when he accompanies them to a shopping centre. Engelbrecht gives an extremely humorous account of Esther pushing a shopping trolley in a supermarket with Tossie in the child seat.
The ‘Ouma’ who is the narrator of the novel, truly has the wisdom of age. She has lived through a century that started with the Anglo Boer War, saw the unionisation of South Africa, two world wars, the depression, the forming of the Republic and the first democratic election in South Africa. Perhaps she is just a shade too good to be true and a bit pedantic, but she does convey the central themes of the book very clearly … the destructive force of fear, discrimination and ignorance – also the dangers when the oppressed becomes the oppressor.
The only criticism I have is that Engelbrecht does not do the same descriptive justice to the black characters as to the Afrikaners. Despite this it is a gripping, thought-provoking novel that deserves to be read by a wide audience. I whole-heartedly agree that it must be translated into English.
Watse onmense het ons geword, Ma?
4 Desember 2006 (SA)
Christa Smuts
Kaffertjie deur Johan Engelbrecht.
Zulu Planet (sagteband, 212p. R120) ISBN: 1-920153-02-0.
Met ’n titel wat jou ongemaklik maak en twee donker oë wat jou vanuit die sjokoladebruin omslag aanstaar, tref die boek jou soos ’n vuishou tussen die oë.
’n Omstrede titel in ’n samelewing waar die reënboog en politieke korrektheid seëvier om die kollektiewe gewete te sus.
“Ek is Tossie – Liefie se KP-kaffertjie,” die woorde van ’n sesjarige seuntjie wat deur ’n konserwatiewe, kinderlose egpaar soos hul eie kind grootgemaak is, in die dae van die Groepsgebiedewet, som die komplekse situasie van die karakters (die regte name is verander) en baie ander Suid-Afrikaners in die apartheidsjare op.
Die absurditeit van die wetgewing en sosiale druk om in ’n konserwatiewe samelewing in te pas, word vergestalt in Paul de Villiers se liefde vir die kind enersyds, maar sy volharding as KP-raadslid andersyds.
Hy klou verbete aan die bekende vas en as dit by die kerk kom, help hy met die stigting van ’n APK-gemeente.
Die seuntjie word intussen liefderyk versorg, maar Tossie moet in die kas gaan wegkruip as daar besoekers kom en as dinge te warm raak, word die seuntjie vir ’n ruk na sy bloedfamilie in die township by Chrissiesmeer geneem.
Dat dié kind wat vlot Afrikaans praat en nie enige inheemse taal magtig is nie, hier deur die ander kinders aangerand word as hy in die taal van die onderdrukker praat, wys hoe relevant die skrywer se keuse was om juis dié verhaal in Afrikaans te vertel.
Dan is daar Ester, die goeie, gedienstige vrou wat haar man as hoof van die huis eer en ondersteun. Tekenend van die rol wat baie vroue in dié jare gespeel het.
Sy verset haar aanvanklik stilweg en hou haar eenkant as dit by kerk- en politieke sake kom. Mettertyd bou die wrewel in haar op tot die breekpunt waar sy ná ’n politieke vergadering vra: “Wat se soort onmense het ons geword, Ma?”
Soos wat dinge in die land verander, verskans die egpaar – wat aanvanklik op ’n kleinhoewe gebly het – hulself en die seuntjie agter hoë mure in ’n wit woonbuurt.
Die boek maak emosies wakker en noop die leser om in daardie donker dieptes te gaan delf, om ’n innerlike WVK in die binnekring te hou.
Is dit goed genoeg om te sê: “Ek het nie geweet nie?” Was die Swart Gevaar werklik só angswekkend soos wat dit verkondig is dat ons nie die lyding om ons wou sien nie? En was die prys wat ons betaal het vir daardie veilige, euforiese woonbuurtes die verlies aan mede-menslikheid en deernis werd?
Vrae waarmee die individu gekonfronteer word in ’n verhaal, vertel uit die oogpunt van ’n groep Afrikaners. ’n Verhaal waarin jy ’n stukkie van jouself herken.
'kaffertjie' ’n Ware verhaal
Marisa Beaton
Is Afrikaners gereed om hul verlede te konfronteer? Dit blyk die debat te wees oor die nuwe roman ‘kaffertjie’ deur Johan Engelbrecht. Dis grootliks op die waarheid gegrond en gaan oor ‘n wit Afrikaanse egpaar wat ‘n swart kind in die laat 1980’s aanneem. Hul konserwatiewe en rassistiese politieke siening staan in kontras met die deernis wat hulle vir die seuntjie toon.
Engelbrecht glo die tyd het aangebreek om stories te vertel oor hoe die mense in die apartheidsjare opgetree het. “Ek het probeer om dié mense se denkwyse vas te vang. Alle blanke Afrikaners se familie sit in die boek, almal ken sulke mense. Ek wil hê lesers moet vir ’n oomblik stilstaan en introspeksie doen.”
Van die mense wat die boek gelees het, stem met hom saam. Hoe meer stories daar is wat ’n dieper geskakeerde beskouing op die geskiedenis en samelewing kan gee, hoe beter, sê prof. Gerrit Olivier
van die departement van Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van die Witwatersrand. “Die roman gee nog ’n faset van die gevarieerde waarheid oor ons verlede onder apartheid. Dit ontroer ’n mens in die wyse waarop dit menslike waardes bo rassistiese kategoriserings beklemtoon.”
Appèlregter Edwin Cameron, skrywer van Witness to Aids, bestempel die boek as “’n belangrike oomblik in die Afrikaanse letterkunde”.
“Dis nou die tyd om eerlike stories oor apartheid te skryf. Baie boeke oor dié era is vol selfbejammering, maar dié boek het geen sweem daarvan in nie. Dis met soveel insig geskryf dat dit jou terugneem na daardie tyd en ook terugneem in jou eie hart.”
Lochner de Kock, skrywer en sanger, hoop meer sulke stories oor apartheid sal nou vertel word. “Die Afrikaner is geneig om oor die verlede te lieg, want niemand wil erken hulle het NP gestem nie.”
Cameron sê hy stem nie met die titel saam nie. Hy meen dit kan onnodig aanstoot gee, maar voeg by dat van sy kollegas wat ook die boek gelees het, anders daaroor voel.
Vir De Kock is die naam gepas: “Die krag van die titel lê juis daarin dat dit ’n eerlikheid bevat. Dis ’n walglike woord wat diep seermaak, maar in die literêre konteks van die boek is dit reg.”
Olivier sê “Kaffertjie” word hier op ’n liefdevolle manier as benaming gebruik. “Dis ’n geval waar ’n onaanvaarbare skelwoord in ’n bepaalde konteks nuwe betekenisse verkry.”
By Engelbrecht was daar nooit twyfel oor die titel nie, want dit vat die twee teenpole wat in die boek weergegee word vas: rassisme en liefde. “Die goed en sleg sit in daardie een woord: Die hand wat streel is die hand wat klap. Die ‘tjie’ is bedoel om liefdevol te wees, maar die woord is ook neerhalend .
“Tossie noem homself in die boek ‘Liefie se KP-kaffertjie’. Dis ’n aaklige titel vir ’n boek, maar dis die regte titel vir dié boek.”
Rapport 19 November 2006
Dit was in die doodsnikke van apartheid, kort nadat die noodtoestand afgekondig is en die land aan die brand was, dat die kinderlose Fouché-egpaar, jare lange KP-ondersteuners, die ondenkbare gedoen het: hulle het ’n swart seuntjie “aangeneem”.
Twintig jaar later sit die sewentigjarige mev. Anna Cilliers (sy is weer getroud ná die dood van haar eerste man) in haar voorhuis. Op die televisiekabinet pryk ’n skoolfoto van Willie Velaphi Mdlankomo (21) agter sy klomp sporttrofeë. Nog ’n fototjie van hom in ’n restaurant in Londen waar hy nou werk is die enigste foto’s in haar huis.
“Hy het verlede jaar vir drie maande kinders gaan oppas in Amerika. By sy terugkoms sê hy toe: ‘Ma, ek wil Londen toe gaan.’ Nou is hy daar vir twee jaar, maar ek dink hy wil emigreer,” sê Cilliers en probeer die verlange wegsteek. Dit laat haar onthou toe sy en haar oorlede man, mnr. Lukas Fouché, ’n KP-raadslid, jare gelede ook vir ’n tydjie van Sosie (sy bynaam) afskeid moes neem.
Hul konserwatiewe Afrikaanse Protestante Kerk het hulle aangesê om Sosie na sy ouma in Chrissiesmeer te vat.
“Hy wou nie weggaan nie. Ag Here, toe ons daar stilhou, toe klou hy so aan my en spring terug in die kar om agter die sitplek weg te kruip. Ek wou hom nie daar los nie.” Hulle het gaan kuier en geld gestuur, maar later het Sosie ophou praat. Hulle het ook agtergekom die ander kinders knou hom af omdat hy net Afrikaans kan praat. Cilliers vertel hoe Sosie by hulle beland het: “Sy ma en pa was baie jonk toe hulle by ons kom werk het. Sy het swanger geraak met Sosie en hom as baba by sy ouma laat bly. Daar het hy in ’n vuur geval en sy boudjie erg verbrand.”
Kort hierna is hy laat haal. “Teen dié tyd het sy ma se kop haar gelos en sy is Sterkfontein toe. Sy pa het nog by ons gewerk, maar hy het baie gedrink.”
Die Fouchés het gemeen “dis hul Christelike plig” om na hom om te sien. “Ons was nie skaam vir hom nie,” sê sy vandag. Sy onthou die kyke in die winkelsentrums as Sosie saam was en hoe hy moes wegkruip as daar kuiermense was.
“Drie jaar later toe kondig De Klerk aan dat die ANC ontperk word en Mandela vrygelaat gaan word. En daardie Sondag toe klim ek in die kar en gaan haal vir Sosie.”
Willie vertel van prys wat wittes betaal het oor hulle hom help
Mandy Rossouw
Die reuse-rusbank sluk Willie Mdlankomo amper in terwyl portrette van Engelse adellikes oor die groot sitkamer van die hotel Fawsley Hall waghou.
Willie (21) het ’n paar minute van sy werk as kelner by dié viersterhotel naby Northampton afgeknyp om te praat oor die boek Kaffertjie.
Hy raak nog gewoond aan die gedagte dat ’n boek oor sy kinderdae in ’n wit huis geskryf is.
“Ek is bang, maar ook opgewonde. En senuweeagtig. Daar kan goed in staan wat die mense om my nie noodwendig weet nie,” vertel hy. Hy spring tussen Engels en Afrikaans.
Sy wit “ouers” het hom nie wettiglik aangeneem nie, “maar hulle het vir my gesorg sover as wat ek kan onthou. Hulle het vir my klere gekoop, later skool toe gestuur. Ek het deel van die familie geword.”
Hy was duidelik geskok toe hy hoor die boek se titel is Kaffertjie.
“As ek dit kon verander het, sou ek. Hulle kon dalk ’n beter titel gekies het – hierdie een is gelaai met historiese betekenis wat mense kan beledig.”
Hy kan nie dink aan ’n rede waarom die skrywer, Johan Engelbrecht, die titel sou kies nie.
“Toe ek klein was, het hulle my tsotsi genoem. Ek kon dit nie uitspreek nie, ek het myself Sosie genoem,” vertel hy laggend terwyl die herinnering terugkom. Hy kan nie onthou dat hy ooit “kaffertjie” genoem is nie. “ten minste nie in my gesig nie,” breek die glimlag weer deur.
Een oomblik wat hy wel duidelik kan onthou, is toe hy vir mev. Anna Cilliers (destyds Fouché) die eerste keer “ma” genoem het: “Ek was klein en dit het net uitgeglip.”
Willie weet sy “ma” se besluit om vir hom te sorg, het nie sonder ’n prys gekom nie.
“Van hulle vriende het nie meer kom kuier nie.”
Sy gunstelingherinnering oor sy tyd by mev. Cilliers is die Sondagmiddagete. “Hoender, rys, vleis, aartappels en groente. Niemand kon kosmaak soos my ma nie.”
Hy glo mev. Cilliers en haar eerste man, Lukas Fouché, se ontferming het hom gebring waar hy nou is.
“Ek sou nie so opgevoed, gedissiplineerd, goed gemanierd en vaardig gewees het as dit nie vir hulle was nie. My ma het my altyd geleer die lewe is soos ’n skaakspel: dink voor jy iets doen.”
Rapport Tydskrif 7 Januarie 2007
’n Skrywer, ’n balletdanser en ’n vioolspeler is drie van die goed wat Johan Engelbrecht gesweer het hy nooit sal word nie.
Veral omdat hy nie self graag lees nie, want hy het ’n ernstige leesprobleem.
“Ek sit die eerste letter van die volgende woord aan die einde van die vorige woord, so dis vir my ’n helse effort om ’n boek te lees.”
Dus was niemand meer verbaas as hy nie toe hy binne twee en ’n half maande ’n boek geskryf het wat Suid-Afrika aan die praat het. Kaffertjie gaan oor ’n konserwatiewe wit Afrikaanse gesin van Roodepoort wat in die laat 1980’s ’n swart kind as hul eie grootmaak. Die storie is op Johan se eie familie gegrond met die verteller sy eie ouma. Ester wat die kind, Tossie, se aanneem-ma word, is op sy tannie geskoei.
“Daar is mense wat my ken wat van hul stoele sal afval as hulle hoor ek’t ’n boek geskryf. Hulle verwag nie so iets van my nie. Hulle verwag snaakse goed, maar nie dít nie,” vertel Johan by sy huis in Linden, Johannesburg.
Sy ongemak om na homself as ’n skrywer te verwys is duidelik. Hy sukkel ook om van sy “boek” te praat en noem dit eerder “dit” of “die ding”.
“Dit het as ’n draaiboek vir ’n rolprent begin. Ek het die storie vir ’n Amerikaanse rolprentvervaardiger probeer vertel en al hoe ek dit vir hom kon verduidelik, was deur dit in draaiboekformaat te doen.”
Maar pleks van ’n fliek het die storie toe ’n boek geword. “Ek het in 2002 uit Nederland teruggetrek Suid-Afrika toe. Hier het ek ’n paar mense genader om dit te skryf, maar daar het niks van gekom nie. Ek begin toe dink: Wat as ek dit self skryf?”
Hy was steeds nie seker of hy daartoe in staat is om ’n boek te skryf nie. “Ek het die ding tot op ’n punt geskryf en toe vir prof. Gerrit Olivier (van die departement Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van die Witwatersrand) gevra om dit lees en vir my te sê of ek my tyd mors.
“Sy terugvoering was: ‘Volg jou intuïsie, moenie worry oor wat hierdie ding gaan word nie, maak dit net klaar’.
“Toe plak ek myself neer en vir twee en ’n half maande het ek nie by die deur uitgegaan nie. Ek’t met niemand gepraat nie, ek het die blerrie ding geskryf.
Ek het deur al die goed gegaan wat ek glo waardeur die meeste skrywers gaan. Ek’t writers block gehad, ek het depressief geword, maar ek het nie aan drank geráák nie, inteendeel ek het heeltemal opgehou rook.
“Hierdie ding het met my geloop. Toe ek die dag klaar is en vir hom (Olivier) deurstuur, dog ek hy gaan vir my sê: ‘Kom ek vertel jou hoe skryf ’n mens éíntlik ’n boek’. Maar toe kom hy hier aan en sê, ‘die ding is klaar’.”
Tog is Johan die eerste een wat erken dat skryf vir hom “ ’n uitmergelende ervaring was”.
“As ek ’n boek wóú skryf, sou dit vir my nie so erg gewees het nie, ek het nie geweet hoe om ’n boek te skryf nie. Ek het by die rekenaar gesit en die storie vir myself vertel.”
Maar om uitdagings aan te pak, is nie eintlik nuut vir Johan nie.
“Ek het al deur soveel metamorfoses in my lewe gegaan dat niks my meer verbaas nie.
“Ek is een van daai mense wat as die lig dáár aangaan, volg ek hom. Ek kan ook nie teruggaan na goed toe nie. Ek is obsessief van geaardheid. Ek maak altyd dinge klaar. Ten alle koste. Dis ’n neurose by my. Anders kan ek nie voortgaan nie. Maar vorentoe, sal ek vorentoe gaan.”
Dit kan ’n mens duidelik sien as jy na ván die hoogtepunte in sy loopbaan kyk. Hy het nog altyd op sy uitsonderlik manier ’n groot verskil gemaak in elke arena wat hy betree het. Soos toe hy N.P. van Wyk Louw se gedigte op Wilhelm Joubert se musiek gesing het – voordat dit die in-ding geword het om te doen. Hy’t op sy eerste CD Nou ja Toe ’n acid-reggae-duet saam met Mimi Coertze gesing. Hy en sy sangmaat Caron van Schalkwyk het ook ’n Artes-benoeming vir dié album gekry.
Tydens sy jare by Truk het hy in 53 produksies verskyn onder andere as Tjokkie in Siener in die Suburbs en Oswald in Ghosts. Hy het die verhoog met legendes soos Gé Korsten (wat hy ’n engel noem) in Evita gedeel, en Andre Swartz in JC Superstar en Joseph and his Amazing Technicolour Dreamcoat. Johan het kostuums ontwerp vir Die ryk weduwee en Dot en Kie. En volgende keer as jy die ‘kabouters’ sien wat in die Bakers-advertensie lewensgrootte eiers in massiewe bakke meel breek, dink aan Johan, want dis sy handewerk. Johan het ook ’n aantal jare in die buiteland deurgebring. Die “lig” het in Nederland aangegaan en hy is soontoe om te gaan sing. Daar het hy by die vervaardiging van TV-programme betrokke geraak en eers ses jaar later teruggekeer om vir die Nederlandse Moslem Omroep dokumentêre programme oor Islam in Suid-Afrika te maak. Vandag werk hy vir die Nasionale Vervolgingsgesag waar hy mense leer om opleidingsmodules op te stel.
“Alles is vir my ’n learning curve, ek leer die heeltyd deur hierdie goed te doen. Ek moet vir jou sê I am so lucky...
“Ek is so geseënd...”
Die K-woord en die K-pee
Die Burger 23 Desember 2006
VERSIGTIG, met ’n skamerige glimlag, vra Engelbrecht vir die fotograaf Simphiwe Nkwali of hy weet waaroor ons onderhoud gaan.
“Kaffertjie,” antwoord Nkwali.
Engelbrecht bars uit van die lag – ’n hoë, effens senuweeagtige lag. “Weet jy, die swart mense sê dit sonder om ’n oog te knip!”
Ons is in Engelbrecht se stylvolle kothuis in Linden, Johannesburg, waar hy oor sy boek Kaffertjie gesels.
Dit is gegrond op ’n ware verhaal en gaan oor Tossie, ’n swart seuntjie wat deur ’n konserwatiewe wit egpaar in die apartheidsjare as hul eie grootgemaak is.
Hoewel mense oor die die titel van die boek verskil, word dit in die algemeen deur kritici verwelkom as ’n storie wat nodig is om vertel te word.
Vir Engelbrecht was dit ’n storie wat eenvoudig móés uit, al het dit beteken hy moes deur die “hekke van die hel” gaan om dit reg te kry.
En net soos Tossie se lewe, glo hy, was die skryf van die boek vooraf bestem.
HY het die storie al in die 1990’s vir mense begin vertel toe hy in Holland gewerk het. “Dit was my party trick daar in Europa. Ek het dit vertel om vir hulle te sê: ‘Kyk, apartheid is baie meer complicated as wat jule dink’. Toe kom ek agter mense raak vreeslik ontroerd daardeur,” vertel hy sag en bedaard; soms amper onhoorbaar.
Maar waar sy vertelling tekort skiet aan volume, vergoed sy lag. En waar sy sinne wegraak van sagtheid, praat sy skraal hande met groot handgebare verder.
Die egpaar wat die swart kind soos hul eie grootgemaak het, is familie van Engelbrecht. “Dis my oom en tannie,” sê hy half skaam, asof hy bieg, en daar is ’n diep lag in sy stem. “Ja, dis my familie.”
Hy het die karakters se name verander om hulle te beskerm.
Sy gesin het destyds naby dié oom en tannie aan die Wes-Rand gewoon. “Maar ek was al ’n volwassene toe die babaseuntjie in hul huis kom bly het. Hy’s nou 21 en ek is 51.
“My oom het altyd na hom verwys as sy KP-kaffertjie,” sê hy fronsend met sy lang, skraal vingers teen sy lippe, asof hy die gewraakte woord wil keer. “Ek wou my hare uit my kop trek oor daardie rympie. Dit was vir my verskriklik.”
Engelbrecht se ouers, wat al jare gelede oorlede is, was nie so konserwatief nie. “Sulke blatante rassisme is nie in ons huis toegelaat nie.”
Hy het ná skool drama gaan studeer en sy hele lewe as kunstenaar gewerk – stelontwerper, kostuumontwerper, sanger en akteur. “Dit was ’n liberale, verligte omgewing. Ek het nie hierdie konserwatiewe mense verstaan nie.”
Toe hy hoor van die swart seuntjie in sy KP-oom se huis, was hy bekommerd. “Ek het gedink hulle is heeltemal mal. My oom was so uitgesproke oor swart mense en hier neem hy ’n swart kind aan. Ek het gedink: ‘Jy gaan mos nou hierdie kind skade aandoen’.”NÁ sy oom se dood in 1994 het hy al hoe meer oor die saak begin wonder. “Toe’t ek maar opgelees oor die regses soveel as wat ek kon.”
Hy word onderbreek deur sy twee windhonde, Fado en Jazz, wat geluidloos en grasieus die sitkamer binnesweef. “Hoe’t julle ingekom?” vra hy gemaak kwaai.
Die een gaan sit sy lang, slanke kop op Engelbrecht se skoot neer. “Nee, dis nou genoeg,” vermaan hy streng, maar dis vergeefs en hy gee maar in. “Og, julle is skelms,” sug hy en vryf die dier se kop. “Daai een pas darem mooi by die mat,” voeg hy laggend by en wys na die ander hond met sy gladde roomkleurige pels.
Die liefdevolle een gaan sluit by sy meer gehoorsame broer aan en Engelbrecht hervat sy storie.
Hoe meer hy opgelees het oor die regse politiek van daardie tyd en hoe meer hy uitgevind het van Tossie se verhaal, hoe meer het hy begin dink hy móét dié verhaal vertel.
Toe hy in 2000 in Holland gewerk het, het die gedagte aan ’n rolprent by hom opgekom. “ ’n Regisseur het belang gestel en ek het die verhaal in draaiboekformaat vir hom geskryf.”
Maar hy het gou agtergekom die Hollandse vervaardigers verstaan die storie glad nie.
“Hulle het vir my 26-jarige Nederlandse aktrises uitgewys om die rol van Ester (Tossie se “aanneemma”) te speel. Ek het besef die enigste manier waarop dié ding gaan werk, is as ek dit heeltmal outentiek doen. Toe stop ek die hele bus.”
NÁ sewe jaar in Europa het hy in 2002 na Suid-Afrika teruggekeer, maar vryskutwerk het hom te besig gehou om aan Tossie se verhaal te dink.
“Einde verlede jaar het ek ’n stil tyd beleef en ek dog toe: wat van ek probeer ’n roman skryf?”
Hy staan op en vra of hy maar gou buite kan gaan rook. “Eintlik het ek in Maart opgehou. Ek rook skelm. Ek rook agter my eie rug,” giggel hy in sy hande.
Buite vertel hy hoe hy die draaiboek as basis vir die roman gebruik het. “Ek het maar die stukkies tussenin vir myself vertel en dit toe neergeskryf. En toe gaan ek nooit weer by die deur uit nie en twee maande later was die boek klaar,” sê hy en rek sy oë asof hy dit steeds nie kan glo nie.
Maklik was dit nie. “Daar is mense wat hulself nie kan help nie; hulle móét skryf. Ek is nie een van hulle nie. Ek wóú nie skryf nie. Dit was vir my ’n lang, uitgerekte geboorte. Die hekke van die hel het vir my oopgegaan,” sê hy en lag ’n hoë, heserige lag.
Hy het nie gesukkel om ’n uitgewer te kry nie, maar die vereiste was dat hy die titel moes verander. En dít was hy nie bereid om te doen nie.
“Dit is die regte titel,” beklemtoon hy elke woord en gaan sit met gevoude arms vooroor; sy oë op skrefies. “Ék noem hom (Tossie) nie ’n kaffertjie nie; hy noem homsélf ’n kaffertjie,” en hy sit weer terug voor hy ná ’n pouse met sy vinger in die lug byvoeg: “Dít is wat so skrikwekkend is.”
UITEINDELIK het Zulu Planet Publishers ingestem om die boek met titel en al uit te gee en só het Kaffertjie einde vanjaar die lig gesien.
Engelbrecht sê dis ’n “nodige” storie. “Mense ken die heldhaftige stories van apartheid en hulle ken elke donnerse tragedie. Hierdie boek vertel ’n ander kant.”
Tossie bly deesdae in Londen “waar hy dieselfde werk doen wat al die Suid-Afrikaanse jong mense daar doen”.
“My tannie het ná my oom se dood voortgegaan om hom groot te maak. Hulle is nog net so lief vir mekaar. Sy verlang verskriklik na hom. Sy huil as sy oor hom praat.”
En sy is dol op die boek. “Sy het gedink dit sou iets anders wees, maar sy besef dit is ’n interpretasie.”
Die sterkste tema in die boek is vrees, sê Engelbrecht stadig en frons diep. “Vrees was daardie tyd die algemene toestand in die land. En ons ly almal steeds aan wat die Hollanders drumpelvrees noem: ons is bang vir daardie eerste stap.”
’n Godsdiensdraad loop ook redelik sterk deur die boek. En ja, hy is self baie gelowig. Christelik, om meer spesifiek te wees.
“Daar is mos mense wat glo alles is random. Dit kan nie wees nie. Ek glo in fate, die noodlot, noem dit wat jy wil. Alles is vooraf bestem, fyn beplan,” verduidelik hy en trek met sy vinger ’n kronkelpaadjie op sy skraal been. “Dit is ’n legkaart en al die stukke val in plek.”
Wat met Tossie gebeur het, móés gebeur. Net soos hy dié boek móés skryf. “Dinge gebeur omdat dit moet.”
AL moes hy “oor die hel se kole loop” om sy debuutroman geskryf te kry, is hy reeds besig met sy tweede roman. En hy het klaar ’n titel: Sies.
Dit is weer gegrond op ’n ware verhaal. “Dit gaan oor ’n homoseksuele man wat ’n kind in die 1980’s wou aanneem. Toe hy ná die mislukte hofaansoek by die huis kom, het sy ma hom gevra hoekom hy nie die kind gekry het nie. Sy antwoord was: ‘Want ek is homoseksueel’.
“Haar enigste kommentaar was: ‘Sies’,” vertel hy en lag uitbundig.
Engelbrecht het nie kinders nie. “Ek was bestem om baie dinge te wees, maar nie ’n ouer nie,” sê hy en dink vir ’n oomblik na voor hy byvoeg: ‘Dáár’s my kinders,” en hy wys na die twee honde wat nog stroopsoet en sierlik op die mat uitgestrek lê.
“Kyk net, hulle het perfek uitgekom! Hulle is verskiklik ornamenteel.”
Die rooierige een se naam was aanvanklik Jack toe hy die twee gekry het. “Toe verander ek dit na Fado,” sê hy ingedagte. “Dit is Portugees vir noodlot.”
’n Nuwe boek met ’n omstrede titel het pas op die rakke verskyn. Die skrywer Johan Engelbrecht het aan MARIDA FITZPATRICK vertel die skryf daarvan was soos ’n lang, uitgerekte geboorte.
Die drie haal Jan Rabie/Rapport-prys kortlys
1.Hoekom is dit belangrik dat ’n skrywer wyd en baie lees?
Christine: Ek lees om te leer (skryf). En ook omdat ek nie anders kan nie – ek is verlief op letters.
Dana: As ek in iemand se woonplek kom, kyk ek altyd eerste wat op die boekrak is. Dit verraai baie. Ek dink ’n mens behoort eerstens ’n leser te wees, dan ’n skrywer.
Johan: Ek lees met moeite. Dit is al ’n “probleem’’ genoem. Maar as die golf my vat, gaan ek maande lank aan die lees. Tot die dag dat ’n boek my heeltemal dom laat voel. Of my kop vol is. Dan stop ek. Lank. Uit so ’n stilte is Kaffertjie gebore. En dan is dit die stemme aan die kantlyn, dié van die skrywers wat jy gelees het, wat jou met woordeskat en beelde aanmoedig om die resies klaar te maak. Hulle het die T-hemp as bewys. Dis húlle wat my nuutgevonde strewe na vaardigheid help vorm. Dit kan nie anders nie. Jy kan nie daarsonder nie.
2. Wat onthou jy van jou eerste leeservaring?
C: Die eerste keer dat ek self ’n verhaal gelees het, was in die jaar voor ek skool toe is – een van my broer se st. 2-boekies. Oor ’n man wat waatlemoene verkoop langs die pad. Toe ’n vrou laatmiddag die laaste waatlemoen wil koop, wys hy haar ’n steekplek en raai haar af om dit te koop. Iets aan die egtheid van die man, van die storie, bly my by. Ek wil só skryf dat mense terugkom om ’n waatlemoen te koop, en geloofwaardig bly.
D: Die boek se naam is Die Kindjie in die krip. Ek het dit steeds. Dit vertel die Kersverhaal. Maar die eerste boek wat my aangegryp het, is Die grys adelaar van C.J. Groenewald. Ek was dalk sewe. Dit gaan oor ’n ou wat kan vlieg, met behulp van seilvlerke en skoene met sulke vere onder. Ek het toe een middag ’n ou kar se coil springs onderaan my skoene probeer vasmaak en ’n sambreel in my hand gehou, maar nie opgestyg nie. Ek kon nie eens daai coil springs roer nie. Ek het my alie afgeval – en só ontdek stories kan ook gevaarlik wees.
J: Ons is voorgelees uit die Kinderbybel. Die prentjie en storie van veral “Laat die kindertjies na my toe kom’’ was mooi. Dit het my bewussyn gevorm. Daar was ook ander mooi stories daarin, wat met verloop van tyd, deur mense se interpretasies, vir my bederf is. Toe raak ek verward. Met Kaffertjie gaan ek toe terug na die storie van die barmhartige Samaritaan en vra myself: Wat as die man wat stukkend langs die pad bly lê het swart is? Die antwoord is in Matteus, Markus, Lukas en Galasiërs. En in die Kinderbybel. Dit is nie destyds so aan my verduidelik nie.
3. Wat lees jy op die oomblik?
C: Een van my boeke nou is ’n biografie van die Nederlandse skrywer Simon Carmiggelt. Hierin figureer die groot skrywersfiguur Heijermans, want “hij (had) geen deel aan de nieuwsgaring (nuussoekery). Hij legde alleen vast hoe het grote nieuws de kleine mensen beroerde.” Hiermee vereenselwig ek my ook – om dít neer te skryf wat die mens ten diepste raak. Iets van “where do you go to . . . when you’re alone in your bed”.
D: Ek herlees al hoe meer: John Steinbeck, Chris Barnard en die kortverhale van Raymond Carver. Op die oomblik die bekende Amerikaanse skrywer en joernalis Pete Hamill se A Drin king Life oor ophou drink. Maar dis nie ’n DIY-boek nie. Dis die storie van ’n gewone ou wat grootword in ’n kultuur waarin drank ’n belangrike rol speel – nes ons s’n. Aan die einde sê hy: “I want to live my life from now on, I don’t want to perform it.” Ek identifiseer my hiermee; ek het onlangs opgehou drink.
J: As ek lees, soek ek feite oor die een of ander onderwerp. Die waarheid is so ongelooflik. En dan keer ek terug na fiksie om te kyk hoe hanteer ’n ander skrywer ’n onderwerp soos sy land, sy mense en politiek, byvoorbeeld. The Eagle’s Throne van Carlos Fuentes is die boek wat ek wens ek geskryf het. Hy skep die perfekte balans tussen liefde vir sy mense en kritiek. Ek lees ook (probeer die agterstand inhaal ná die stilte) John Irving se Until I Find You. Dit speel ten dele af in die Walle, Amsterdam, waar ek agttien maande gebly het. Ek ervaar die plek weer deur sy galgehumor en skerp verbeelding. Hy vertel rampspoedige stories op die mees vermaaklike manier.
Boekpryse vir Afrika
Volksblad 21 Junie 2007
INGRID WINTERBACH het Sondagaand twee keer die verhoog bestyg op die toekenningsgeleentheid van die M-Net- en Via-Afrika-boekpryse.
Sy het die M-Net- en die W.A. Hofmeyrprys vir Afrikaanse prosa ontvang vir haar roman Die Boek van Toeval en Toeverlaat.
Haar uitgewer, Human & Rousseau (H&R), is ook meer as een maal vereer, onder meer deurdat die Recht Malan-prys vir nie-fiksie toegeken is aan ’n H&R-skrywer, Leon Rousseau – toevallig ’n mede-oprigter van die uitgewery – vir sy boek Die Groot Avontuur.
Nog ’n H&R-publikasie wat vereer is, is Fanie Viljoen se Geraamte in die Klas.
Dit is met die MER-prys vir die beste geïllustreerde kinderboek bekroon. (Lees ook die berig hiernaas.)
Jenny Robson het die MER-prys vir jeugboeke ontvang vir Praise Song, wat ook al in die Engels-afdeling van die Sanlamprys vir jeuglektuur bekroon is. Dis deur Tafelberg uitgegee.
Nog ’n voormalige Sanlam-pryswenner, die Tswana-boek Ntshware ka Letsogo (Hou my Hand) deur Kabelo Duncan (Tafelberg), is met die M-Net-prys in die Sotho-tale-afdeling bekroon.
In die Nguni-afdeling het die prys gegaan aan Kula Siphatheleni vir sy Xhosa-roman Elowo Nalawo (Die Laaste Een), wat by Illitha verskyn het.
Shaun Johnson het die M-Net-prys in die Engels-kategorie ontvang vir sy roman The Native Commissioner, uitgegee deur Penguin, wat ook al met die Statebond-skrywersprys in die Afrika-afdeling bekroon is.
Geen Venda- of Tsonga-boeke is vanjaar bekroon nie.
Die Jan Rabie-Rapport-prys vir ’n debuut- of tweede roman, wat ook oorhandig is, het gegaan aan Johan Engelbrecht vir sy debuutwerk, Kaffertjie, uitgegee deur Zulu Planet.
Die Herman Charles Bosman-prys vir Engelse prosa word gedeel deur Kgebetli Moele met Room 207 en Maxine Case met All We have Left Unsaid.
Laasgenoemde is ook die wenner vanjaar van die Statebond-skrywersprys vir ’n debuutwerk in die Afrika-afdeling. Albei die wenboeke is deur Kwela uitgegee.
M-Net het ook die musikoloog M.J. Khumalo, wat onder meer die vokale partituur van die kantate UShaka KaSenzangakhona en van die opera Princess Magogo KaDinizulu gekomponeer het, vir sy lewenswerk vereer.
Die title wat jy nie durf sê nie
Beeld 30 Augustus 2007
In Linden, Johannesburg, woon ’n man wat ’n boek geskryf met ’n titel* wat niemand hardop wil sê nie.
Hy het geweier om die naam te verander, ’n boekprys gewen en daar is ernstige sprake van ’n film.
“ ’n Film met dieselfde naam,” sê Johan Engelbrecht baie ernstig.
“Dis ’n Wes-Rand-storie – Roodepoort en Krugersdorp, 1986 tot ’92.
“Dit gaan oor naasteliefde: ’n vrou se kinderloosheid en man wat sy vrou ondersteun.”
Johan het eers die filmteks geskryf en toe die storie in ’n roman verwerk.
Dit het hom presies twee en ’n half maande van begin tot einde geneem.
Hy het toe die boek vir ’n bekende in letterkundekringe gegee en wou weet of dit die moeite werd is.
Dit was. Die uitgewer Zulu Planet het ingestem om dit titel en al uit te gee.
“Sommige dink die taal in die boek is nie versorg nie, maar elkeen praat volgens sy eie opvoeding: standerd vyf, matriek of taalgeleerd.”
“Ek het dit ook eenvoudig geskryf, ’n 14-jarige moet dit kan verstaan.”
Die boek se titel het al vir groot onsekerheid en pret gesorg.
’n Verkoopsvrou by ’n boekwinkel in Cresta sê mense skryf die titel neer en stoot die papiertjie oor die toonbank.
’n Boekverkoper in Pretoria wil hom doodlag oor sy eie moedswilligheid. Koffertjie, keffertjie, nét nie die naam wat aanstoot gee nie. Hy sê dis vir sommige mense onmoontlik om hom in die oë te kyk en vir die titel te vra.
Johan het voor sy rekenaar met sy Nobelprys-skermskut (screensaver) gesit toe hy ’n oproep kry om te sê hy het die Jan Rabie Rapport-prys vir vernuwing in Afrikaanse prosa gewen.
Twee TV-aanbiedersvriende het toe kom geluk sê. Toe hy die deur oopmaak, lag hulle dat hul dreadlocks bewe terwyl hulle moedswillig die titel dreunsang.
Dis die eerste van drie boeke. Die tweede een is halfpad en die naam sal aandag trek, maar nie ongesê bly nie.
* ‘kaffertjie’ is verlede jaar uitgegee.
.jpg)